Polska będzie musiała zmienić prawo. Obywatele będą mieli większy wpływ na walkę ze smogiem.

Komitet ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus stwierdził, że w Polsce istnieją bariery proceduralne, które utrudniają obywatelom i organizacjom społecznym zaskarżanie programów ochrony powietrza (POP). Polska będzie musiała zmienić prawo, tak by zapewnić obywatelom realny wpływ na decyzje dotyczące ochrony środowiskowa, w tym skuteczną walkę ze smogiem.

W 2016 r. jako Fundacja ClientEarth złożyliśmy do Komitetu ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus skargę na brak wdrożenia postanowień konwencji w Polsce. Alarmowaliśmy, że organizacje społeczne ani obywatele nie mają prawa zaskarżać wojewódzkich programów ochrony powietrza (tzw. POP-ów) i planów krótkoterminowych. A to jest niezgodne z Konwencją z Aarhus. Te programy to kluczowe dokumenty, które określają sposoby walki ze smogiem w danym regionie. 

Konwencja z Aarhus jest umową międzynarodową, która gwarantuje społeczeństwu dostęp do informacji o środowisku, udział w podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczących środowiska a także dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach mających wpływ na środowisko. Polska ratyfikowała ją w roku 2001.

Wstępne ustalenia Komitetu z lipca 2025

W lipcu nastąpił przełom. Komitet z Aarhus w tzw. “wstępnych ustaleniach” zwrócił uwagę na fakt, że polskie sądy administracyjne, w tym Naczelny Sąd Administracyjny, rutynowo odrzucały skargi na programy ochrony powietrza (m.in. w naszych skargach złożonych w imieniu 5 obywateli), powołując się na brak wykazania naruszenia interesu prawnego skarżących.

Komitet uznał, że obowiązujące w Polsce ograniczenia w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości stanowią naruszenie art. 9 ust. 3 Konwencji.

Ponadto, Komitet wskazał na konieczność zmian w polskim prawie, które umożliwią skuteczne zaskarżanie programów ochrony powietrza. Rekomenduje zapewnienie skutecznych środków ochrony prawnej oraz umożliwienie obywatelom i organizacjom pozarządowym wnoszenia skarg zgodnie z wymogami Konwencji z Aarhus.

Komitet jasno wskazał, że obecne przepisy nie zapewniają obywatelom i organizacjom społecznym realnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących jakości powietrza. Wdrożenie zaleceń Komitetu otworzy drogę do skuteczniejszego egzekwowania prawa do czystego powietrza, a w konsekwencji do lepszego zdrowia Polek i Polaków. A przecież wszystkim na tym zależy – mówi Małgorzata Kwiędacz-Palosz, Prawniczka Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.

Dalsze kroki

Do 22 sierpnia 2025 r. strony postępowania, w tym polski rząd, mogą zgłaszać uwagi do wstępnych ustaleń Komitetu z Aarhus. Następnie Komitet przeanalizuje komentarze i przygotuje finalne rekomendacje, które zostaną przedstawione podczas Spotkania Stron Konwencji (MOP) w listopadzie tego roku.

Komitet zwykle potwierdza swoje wstępne ustalenia, więc jesteśmy przekonani, że uzna naruszenie Konwencji i Polska zostanie zobowiązana do wdrożenia konkretnych działań, takich jak zmiany legislacyjne, usprawnienie procedur krajowych czy szkolenia urzędników. - dodaje Małgorzata Kwiędacz-Palosz.

Realizacja zaleceń będzie monitorowana przez Komitet, który może podejmować dodatkowe kroki w przypadku opóźnień. Organizacje społeczne mogą aktywnie wspierać wdrażanie zmian poprzez monitoring i działania komunikacyjne.

Reakcja rządu

Założenia do projektu nowelizacji prawa ochrony środowiska (UC 112), które 11 sierpnia 2025 r. opublikował rząd, stanowią krok w kierunku wykonania zaleceń Komitetu z Aarhus, gdyż Polska przyznaje, że w obecnym kształcie prawo nie zapewnia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach POPów. Jako Fundacja ClientEarth Prawnicy dla Ziemi czekamy na konkretny projekt ustawy, który będzie mogła przenalizować pod kątem zgodności z Konwencją z Aarhus.