Nowy rozdział w historii Puszczy: Plan Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa Puszcza Białowieska przekazany do UNESCO

5 grudnia Minister Klimatu i Środowiska przekazała do Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO dokument „Plan Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa Białowieża Forest (część polska)”. Projekt Planu uzyskał wcześniej pozytywną opinię Państwowej Rady Ochrony Przyrody, która jednoznacznie zarekomendowała jego przyjęcie jako dokumentu zgodnego z międzynarodowymi standardami ochrony dziedzictwa przyrodniczego.

Przekazując Plan do UNESCO Polska wykonała swój obowiązek wynikający z Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego oraz jej Wytycznych Operacyjnych. Każdy obiekt światowego dziedzictwa powinien posiadać skuteczny plan lub system zarządzania, który jest realnie wdrażany. Brak takiego dokumentu lub brak jego implementacji może prowadzić do zastosowania wzmocnionych procedur monitorujących przez UNESCO, w tym do umieszczenia obiektu na Liście Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu. W przypadku Puszczy Białowieskiej brak planu zarządzania był jednym z kluczowych zarzutów formułowanych wobec Polski przez Komitet Światowego Dziedzictwa i przyczynił się do oceny obiektu w 2025 r. jako krytycznie zagrożonego.

Znaczenie Planu w krajowym systemie prawnym

Choć Plan Zarządzania nie jest w polskim porządku prawnym aktem prawa powszechnie obowiązującego i nie wywołuje bezpośrednich skutków prawnych wobec osób trzecich, jest to oficjalna deklaracja państwa wobec UNESCO co do sposobu realizacji zobowiązań konwencyjnych. Jako taki powinien być uwzględniany przez organy administracji publicznej przy wykonywaniu ich kompetencji. Dotyczy to w szczególności zatwierdzania planów ochrony obszarów Natura 2000, planów urządzenia lasu, planów łowieckich, dokumentów z zakresu gospodarowania wodami oraz aktów planowania przestrzennego na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym.

Plan w sposób jednoznaczny określa podstawowy cel ochrony Puszczy Białowieskiej jako zachowanie niezaburzonych procesów ekologicznych i wskazuje ochronę bierną jako zasadniczy model zarządzania ekosystemami leśnymi. W praktyce oznacza to wyłączenie zdecydowanej większości lasów Puszczy z użytkowania gospodarczego, rezygnację z sadzenia drzew i pozyskiwania drewna oraz uznanie naturalnych procesów dynamiki lasu, w tym gradacji owadów, za element ochrony, a nie zagrożenie wymagające interwencji. 

Zgodność Planu z rekomendacjami UNESCO, IUCN i TSUE

Takie podejście jest spójne zarówno z rekomendacjami misji monitorujących UNESCO i IUCN z lat 2018 i 2024, jak i z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w tym z wyrokiem w sprawie C-441/17 dotyczącym Puszczy Białowieskiej. Dopuszczone w Planie działania aktywne na bardzo ograniczonej powierzchni około 87 hektarów, stanowiącej 0,1% polskiej części Obiektu, mają charakter restytucyjny i dotyczą wyłącznie usuwania sztucznych nasadzeń drzew iglastych na siedliskach lasów liściastych. Działania te nie mogą być traktowane jako kontynuacja gospodarki leśnej, lecz jako próba cofnięcia niedawnych przekształceń ekosystemów.

Nowe zasady gospodarki łowieckiej

Istotne znaczenie prawne ma również zmiana podejścia do gospodarki łowieckiej. Plan eliminuje polowania rekreacyjne i komercyjne na terenie Obiektu Światowego Dziedzictwa, dopuszczając odstrzał wyłącznie w odniesieniu do gatunków obcych i inwazyjnych. Takie rozwiązanie służy przywróceniu naturalnych mechanizmów regulujących populacje zwierząt i jest zgodne z celem zachowania integralności Obiektu oraz jego Wyjątkowej Uniwersalnej Wartości. Państwowa Rada Ochrony Przyrody zwraca jednocześnie uwagę na potrzebę dalszego ograniczenia gospodarki łowieckiej również w strefie buforowej, zwłaszcza na polanach wsi puszczańskich, które ze względu na swoje położenie i funkcje ekologiczne mogą być szczególnie narażone na negatywne skutki polowań.

Wyzwania wymagające doprecyzowania

Jednocześnie Plan ma charakter ramowy i nie adresuje wszystkich wyzwań związanych z ochroną Puszczy Białowieskiej. Państwowa Rada Ochrony Przyrody wskazuje, że szereg kluczowych kwestii wymaga doprecyzowania na etapie wdrażania dokumentu. Dotyczy to w szczególności pogłębionej analizy fragmentacji Obiektu oraz opracowania działań służących przywróceniu jego ciągłości przestrzennej, zwłaszcza w kontekście wpływu zapory granicznej na łączność ekologiczną polskiej i białoruskiej części Puszczy. PROP zwraca również uwagę na potrzebę pełniejszego rozpoznania przyczyn kryzysu hydrologicznego i określenia skutecznych środków zaradczych, w tym w odniesieniu do inwestycji realizowanych poza granicami Obiektu. Dalszego doprecyzowania wymagają także mechanizmy finansowania działań ochronnych i zarządczych, zasady współpracy międzyinstytucjonalnej oraz system monitoringu przyrodniczego i społecznego, warunkujący ocenę skuteczności wdrażania Planu.

Rola Pełnomocnika ds. zarządzania Obiektem

Istotną rolę w procesie wdrażania Planu odgrywać ma Pełnomocnik ds. zarządzania Obiektem Białowieża Forest, powoływany przez Ministra Klimatu i Środowiska. Od zakresu jego kompetencji, niezależności oraz rzeczywistej zdolności do koordynowania działań podległych instytucji zależeć będzie w dużej mierze, czy Plan pozostanie dokumentem deklaratywnym, czy też stanie się realnym instrumentem ochrony Puszczy Białowieskiej.

Opracowanie Planu Zarządzania nie kończy sporów wokół przyszłości Puszczy – w żaden sposób nie odnosi się na przykład kwestii postulowanego od wielu lat przez przyrodników powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego. Pomimo tego, plan ustanawia ważny punkt odniesienia, który znacząco ogranicza możliwość powrotu do intensywnej eksploatacji lasu i wzmacnia ochronę jednego z najcenniejszych obszarów przyrodniczych w Europie.