Dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest kluczowy, aby obywatele mogli wymóc na rządzących skuteczną ochronę przyrody. Wciąż jednak jest to najsłabiej wdrożona część konwencji z Aarhus.
Społeczna kontrola władz publicznych jest skuteczną metodą działania na rzecz środowiska i zdrowia publicznego. Aktywność obywateli i organizacji pozarządowych chroni jednostki przed łamaniem przysługujących im praw, a także zapewnia realizację celów i zobowiązań państwa w zakresie jakości środowiska.
Nieskuteczność prawa ochrony środowiska uderza w każdego z nas. Czyste powietrze, bezpieczne zasoby wodne, ochrona różnorodności biologicznej i prawidłowe gospodarowanie odpadami warunkują nasze zdrowie i dobrobyt społeczny. Nieprawidłowa implementacja prawa, błędne stosowanie przepisów czy w końcu brak woli politycznej na poziomie krajowym prowadzi do naruszenia prawa obywateli do życia w zdrowym środowisku.
Podstawę kontroli społecznej nad legalnością działań i zaniechań organów władzy publicznej stanowi dostęp do wymiaru sprawiedliwości, gwarantowany zarówno przez przepisy prawa międzynarodowego, jak krajowego – w tym Konstytucję RP.
Najważniejszym dokumentem regulującym tę materię jest Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (zwana „konwencją z Aarhus”). Obowiązuje we wszystkich 28 państwach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, która ratyfikowała dokument w 2003 r.
Podpisanie konwencji z Aarhus stanowiło przełom zarówno w dziedzinie ochrony środowiska, jak i rozwoju demokracji przedstawicielskiej. Po raz pierwszy zapewniono obywatelom skuteczne środki, za pomocą których mogą egzekwować prawo do życia w zdrowym otoczeniu i dostęp do informacji dotyczących środowiska. Z jednej strony zagwarantowano społeczeństwu możliwość współdziałania na szczeblu decyzyjnym, z drugiej – wyposażono w prawo do działania w interesie zarówno swoim, jak i publicznym.
Dostęp do wymiaru sprawiedliwości – tak zwany trzeci filar konwencji z Aarhus – jest obecnie zdecydowanie najsłabszą, najmniej wdrożoną częścią konwencji. Utrudnia to wprowadzenie w życie zapisów pozostałych dwóch filarów, dotyczących dostępu do informacji i udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Tam, gdzie nie ma prawnej możliwości przeciwstawiania się naruszeniom przepisów, łatwo mogą one stać się jedynie iluzorycznymi gwarancjami praw.
Wdrożenie filaru konwencji dotyczącego dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest zatem kluczowe, by umożliwić członkom społeczeństwa kwestionowanie naruszeń przepisów prawa krajowego dotyczące środowiska. Potwierdza to wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (wyrok TSUE C-240/09 LZ I, pkt 50), w myśl którego sąd krajowy odpowiada za interpretację przepisów krajowych w sposób w jak najszerszym zakresie zgodny z celami określonymi w konwencji z Aarhus, w celu zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach objętych unijnym prawem ochrony środowiska.
Zagadnienie dostępu do sądu w sprawach środowiskowych jest również przedmiotem wielu innych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który m. in. zdefiniował prawo do wniesienia skargi (tzw. legitymację procesową) i dokonał rozróżnienia praw, na które mogą powoływać się obywatele i ich organizacje. W obszarze ochrony powietrza, Trybunał Sprawiedliwości UE wielokrotnie podkreślał, że zainteresowane grupy i osoby mają prawo do egzekwowania przepisów dotyczących zanieczyszczenia powietrza przed sądami. W sprawie Janecek przeciw Freistaat Bayern Trybunał zajął stanowisko, że we wszystkich przypadkach, w których nieprzestrzeganie środków wymaganych przez dyrektywę, dotyczących jakości powietrza i wody pitnej, których celem była ochrona zdrowia publicznego, mogło stanowić zagrożenie dla zdrowia osób, osoby te powinny mieć możliwość powołania się na zawarte w dyrektywach unijnych przepisy. Trybunał potwierdził także, że sądy krajowe mogą zażądać od organów publicznych przyjęcia programu ochrony powietrza.
Prospołeczna interpretacja przepisów dokonywana przez Trybunał sprzyja zwiększaniu powszechnej świadomości praw i powinna być zachętą do ich aktywnego egzekwowania. A polityka środowiskowa Unii Europejskiej to jedna z najbardziej ambitnych i postępowych strategii na świecie. Unijny prawodawca jest świadomy zagrożeń związanych ze zmianą klimatu, wyczerpywaniem zasobów i niszczeniem przyrody, mimo to degradacja środowiska trwa, a w wielu przypadkach liczne ustawodawstwo pozostaje martwą literą. Zaangażowanie obywateli oraz organizacji społecznych jest zatem kluczowym elementem ochrony środowiska, a co za tym idzie – zdrowia i dobrobytu wszystkich ludzi. Szczególną rolę odgrywają organizacje ekologiczne, które stoją na straży przestrzegania norm środowiskowych ustalanych na poziomie ponadnarodowym.
Projekt jest współfinansowany przez rządy Czech, Polski, Słowacji i Węgier z grantu Wyszehradzkiego w ramach Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. Celem funduszu jest rozwój idei zrównoważonej współpracy regionalnej w Europie Środkowej.
The project is co-financed by the Governments of Czechia, Hungary, Poland and Slovakia through Visegrad Grants from International Visegrad Fund. The mission of the fund is to advance ideas for sustainable regional cooperation in Central Europe.